Hoe verkleinen we het risico op overstromingen en kunnen we tóch aantrekkelijk wonen in de delta’s naast onze rivieren? Dat is de – dubbele – opgave in het programma Ruimte voor de Rivier. Tussen 2007-2017 werkten de ministeries van Infrastructuur en Milieu en Economische Zaken samen met Rijkswaterstaat, waterschappen, provincies, gemeenten én burgers aan grote maatregelen voor een veiliger en mooi rivierengebied. ‘Met als resultaat dat onze rivieren op 34 plaatsen in Nederland op bijzondere wijze meer ruimte hebben gekregen’, concludeert programmadirecteur Ben Broens (RWS).
Bekijk het filmpje Ruimte voor de Rivier werkt!
De Nederlandse rivieren hebben steeds vaker te maken met hoge waterstanden. Ze krijgen meer regen- en smeltwater te verwerken, terwijl ze tussen de dijken maar weinig ruimte hebben. Bij Meinerswijk (Arnhem) bijvoorbeeld, waren maatregelen nodig om te voorkomen dat de Nederrijn zou overstromen.
Kenmerkend in de aanpak van Meinerswijk is de mate waarin is geïnvesteerd in ruimtelijke kwaliteit, ten dienste van waterveiligheid.
Meinerswijk is een groen gebied met uiterwaarden in het hart van Arnhem aan de Nederrijn. De rijke historie ervan gaat terug tot in de Romeinse tijd. Mede daarom wilden de projectleiders van Ruimte voor de Rivier de ruimtelijke kwaliteit van dit gebied behouden. Tegelijk moesten delen van de uiterwaarden worden afgegraven, om hoog water van de Nederrijn te kunnen afvoeren.
Er zijn geulen gegraven en er is in natuurontwikkeling geïnvesteerd door de aanleg van onder andere een struinvlakte. De struinvlakte is een zanderige gebied, ingezaaid met gras tegen al te sterke verstuiving. Zo is een mooi landschap ontstaan om te wandelen of te picknicken. Voor fietsers en wandelaars is samen met de gemeente Arnhem zestien kilometer fiets- en wandelpaden aangelegd. Veilig en mooi gaan in dit project dus hand in hand.
Met de uitgraving van de uiterwaarden van Meinerswijk is een van de grootste uiterwaardenparken van Europa aangelegd, met ruimte voor water, natuur en cultuurhistorie. De uitgraving is samen met de gemeente Arnhem, provincie Gelderland en tal van andere belanghebbenden uitgevoerd. Halverwege 2013 ging de eerste schop in de grond, in september 2015 is het project ‘waterveilig’ opgeleverd.
Ruimte voor de Rivier breekt met beleid in het verleden. Het accent verschoof van dijkverbetering naar rivierverruiming. Uiterwaardvergravingen creëren nu bij Deventer aan weerszijden van de IJssel meer ruimte. Zonder samenwerkende partners was dit niet gelukt.
In de uiterwaarden bij Deventer zijn twee nieuwe geulen gegraven die bij hoge waterstanden met de IJssel meestromen. ‘Voor ons was het belangrijk de maatregelen op een ‘Deventer-manier’ vorm te geven’, zegt burgemeester Andries Heidema. ‘Samen met andere overheden én de Deventer samenleving hebben we een totaalplan gemaakt waarin, naast waterveiligheid, veel aandacht was voor natuurwaarden, ruimtelijke kwaliteit en recreatie.’
Wethouder Liesbeth Grijsen (ruimtelijke ordening) is trots op bijzondere parels als de Natuurderij (een ecologische ‘waterboerderij’),
de jachthaven en een hank (roeibaan) voor de watersport. ‘En er is een prachtig waterfront ontstaan tegenover het historisch centrum van Deventer. Ook is het gebied toegankelijker gemaakt door trappen van de uiterwaard naar de spoorbrug en de Wilhelminabrug.’
Het ministerie van IenM heeft altijd sterk ingezet op samenwerking. Dat heeft wethouder Grijsen opgepakt. ‘Juist door nauw samen te werken met partners en omwonenden hebben we veel doelen tegelijk bereikt. Dat maakt het enerzijds complex. Anderzijds is de vraag of het eenvoudiger was geweest met de focus op waterveiligheid.’
Burgemeester Heidema: ‘Met zoveel betrokken partijen - samenleving, twee waterschappen, de provincie Overijssel, Rijkswaterstaat en de gemeente Deventer – heb je in het traject van ontwerpproces naar inrichtingsplan te maken met verschillende belangen en verwachtingen. Dan moet je elkaar vasthouden en samen zoeken naar succes.’
Aanleiding voor Ruimte voor de Rivier was het hoge water in 1995, toen 250.000 mensen bij Ochten werden geëvacueerd. Alleen dijken verhogen voldeed niet meer, ruimte maken voor de rivieren wel. Die aanpak zorgt nu in het rivierengebied voor meer veiligheid voor vier miljoen inwoners. Inwoners die mogen meepraten, zoals agrariër Nol Hooijmaijers in de Overdiepse polder.
Hoogwater in de Bergsche Maas was een bedreiging voor omliggende dorpen en steden. Dankzij rivierverruiming in de Overdiepse Polder bij Waspik én een terpenplan zijn belangrijke functies voor wonen, werken, landbouw en veeteelt behouden. Bijzonder is dat de bewoners het terpenplan zelf hebben bedacht. De overheid heeft dit omarmd.
Agrariër Nol Hooijmaijers was vice-voorzitter van de lokale bewonersvereniging en spreekbuis van de agrarische ondernemers.
‘De bewoners kénnen het gebied. Zij voelden aan dat ‘meewerken met de overheid’ mogelijkheden zou bieden om de inrichting van het gebied (mede) te realiseren. In dit project stond burgerparticipatie centraal.’
‘Hoewel het samenwerken met de overheden goed is verlopen, was de wet- en regelgeving een struikelblok. De intentie van ons, als burgers, was: als het toch moet, dan maar snel. Maar dat bleek niet haalbaar. Het project heeft 15 jaar geduurd en veel complicaties meegebracht voor de ondernemers. Dat minister Schultz - toen nog staatssecretaris – niet alleen budget beschikbaar stelde, maar ook meerdere bezoeken heeft gebracht aan onze polder heeft zeker tot vertrouwen geleid.’
Mooiste resultaat vindt Hooijmaijers dat de bedrijven anno 2017 helemaal aan de eisen van deze tijd voldoen. ‘Het is nu een bijzonder landschap en we hebben kunnen bijdragen aan het oplossen van een klimaatprobleem.’
Een toonaangevend Ruimte voor de Rivierproject is de hoogwatergeul tussen Veessen en Wapenveld aan de IJssel. Bijzonder vanwege het feit dat het project van alle 34 Ruimte voor de Rivierprojecten de meeste impact heeft, namelijk 71 centimeter waterstandsdaling.
Op 15 kilometer ten zuiden van Zwolle geeft de hoogwatergeul – 500 tot 1.500 meter breed – de IJssel extra armslag. In plaats van de geul uit te graven, zijn er twee nieuwe dijken aangelegd van elk bijna acht kilometer lang. De 800 meter lange inlaat met maar liefst 60 kleppen bij Veessen is de blikvanger van het project. Die regelt dat bij een waterstand van +5.65 meter op de IJssel, het water de geul in stroomt.
Bij Wapenveld heeft de geul een uitlaat en de waterstandsdaling van 71 cm die hiermee kan worden bereikt, werkt door tot in Deventer en Zutphen.
Tanja Klip, dijkgraaf van waterschap Vallei en Veluwe is trots. ‘De nieuwe hoogwatergeul bij Veessen-Wapenveld won de VAG Pluim 2016 van Rijkswaterstaat voor grote projecten. Vooral de fraaie vormgeving van de dijken, geul en kunstwerken bij de inlaat en uitlaat zijn geroemd. Ook de afstemming met gebiedsontwikkeling van de provincie Gelderland en de gemeente Heerde maakt de pluim meer dan verdiend.’
Dijkgraaf Klip kent ook de bewogen geschiedenis van het project bij Veessen-Wapenveld. ‘De plannen riepen verzet op bij veel bewoners van het gebied. Nu, na tien jaar, zijn er nog steeds mensen die moeite hebben met de nieuwe situatie. Maar het project heeft sommige inwoners ook kansen opgeleverd voor de toekomst. Communicatie met bewoners is hierbij cruciaal gebleken.’
Op 23 februari 2017 is dit laatste grote project van Ruimte voor de Rivier opgeleverd.
